Jak zyły dinozaury? 65 milionów lat temu zginęły z naszej planety. Co o nich wiemy dzisiaj?

CO TO JEST DINOZAUR?

Większość ludzi wyobraża sobie dinozaura jako wielkie i groźne zwierzę o długich nogach i ostrych zębach, może nawet jako stworzenie z nogami słupowatymi jak kłody, z długą szyją i długim ogonem, z głową małą, ale za to z ciałem wielkości autobusu. Każdy z nas ma swoje własne wyobrażenie o dinozaurach.
   Jakie więc znaczenie ma słowo "dinozaur"? Nazwy tej użył w 1841 r. angielski uczony Richard Owen. Znaleziono wówczas wiele dużych, skamieniałych kości zwierząt nieznanego gatunku. Owen był przekonany, że kości te nie należały do jaszczurek, jak przypuszczało wtedy wielu ludzi. Dlatego też wymyślił on dla tych zwierząt nową nazwę. Nazwał je Dinosauria (po grecku "straszne jaszczury").
   Czymże więc właściwie są dinozaury? Są to zwierzęta, a mówiąc dokładniej, były to zwierzęta, gdyż ostatnie z nich wymarły przed około 65 milionami lat. W ciągu milionów lat istnienia Ziemi żyły na niej najrozmaitsze zwierzęta, które w większości z czasem wymierały. Należą do nich również dinozaury.

Olbrzymie gady
Chociaż istniały rozmaite dinozaury, to jednak wszystkie one zaliczane są do gadów, tak samo jak krokodyle, żółwie, jaszczurki i węże. Ich skóra była łuskowata lub naga i pomarszczona, oddychały płucami, a potomstwo wykluwało się z jaj o twardej skorupie. Nie wszystkie jednak wielkie, prehistoryczne zwierzęta były dinozaurami.
   W czasach dinozaurów żyło również wiele innych gadów. Niektóre z nich pływały w morzu, inne latały w powietrzu, ale nie były to dinozaury. Dinozaury bowiem nie umiały ani latać, ani prawdopodobnie pływać. Żyły na lądzie lub na mokradłach i płytkich rozlewiskach.
   Nogi dinozaurów różniły się od kończyn innych gadów. Ustawione były prosto pod tułowiem i podtrzymywały ciało nad ziemią w pozycji pionowej. Wiele dinozaurów prawdopodobnie dobrze biegało. Inne gady, podobnie jak współczesne krokodyle, miały kończyny ustawione po bokach. Zwierzęta te ciągnęły swoje ciało tuż nad ziemią i zapewne nie były tak ruchliwe jak dinozaury.

Co wiemy o dinozaurach?
Skamieniałe kości i żeby dinozaurów znaleziono w skałach. I to jest właściwie jedyne, pewne źródło wiedzy na ich temat. Nikt nigdy nie widział żywego dinozaura. Nikt też nie wie, czy ich skóra była ubarwiona jaskrawo, czy też przybierała maskujące "barwy ochronne". Jak długo żyły? Czy wydawały jakieś głosy? Jak się zachowywały? Czym się odżywiały? Za pomocą metod, które opiszę później można snuć domysły, ale chyba nigdy nie dowiemy się wielu rzeczy na pewno.

Dinozaur szczególnie znany
Jednym z najlepiej poznanych przez naukę dinozaurów jest iguanodont (Iguanodon). W różnych rejonach Europy i Azji, w skałach pochodzących sprzed 120 milionów lat odnaleziono tysiące jego skamieniałych kości, w tym liczne, kompletne szkielety. Również w Ameryce Północnej i Południowej, w Afryce i w Australii znajdowano szczątki dinozaurów podobnych do iguanodonta.

   Przyjrzyjmy się zatem co charakteryzowało tego prehistorycznego stwora i co nauka może powiedzieć o nim w dniu dzisiejszym.

Skóra pokryta łuską
Miękkie części ciała martwego zwierzęcia, takie jak skóra, wcześniej zgniją niż skamienieją. W skałach odkryto jednak odciski, z których można wywnioskować, że skóra była szorstka i pokryta łuską. Nie można jednak stwierdzić, jakiego była koloru, ani czy pokrywały ją plamy lub pasy.

Ostry wzrok i słuch?
Z układu kości czaszki dinozaura można wprawdzie odtworzyć ogólny kształt głowy, ale na temat wyglądu oczu, uszu i nozdrzy, można tylko snuć przypuszczenia. Nie wiemy, czy iguanodont miał dobry wzrok i słuch. Mnogość skamieniałości wskazuje jednak, że zwierzęta te były bardzo liczne.

Jak wielki był mózg?
Wielkość mózgu dinozaura można oszacować na podstawie puszki mózgowej skamieniałej czaszki. Iguanodonty i liczne inne dinozaury - podobnie jak dzisiejsze gady - proporcjonalnie do wielkości ciała, miały bardzo małe mózgi. Nie wystarcza to jednak do ustalenia stopnia ich inteligencji.

Brak zębów przednich
Iguanodont nie miał zębów przednich. Przód szczęk okryty był dziobem zupełnie nieprzydatnym dla drapieżnika. Możemy więc domniemywać, że iguanodont był zwierzęciem roślinożernym.

Dowód
Tylne zęby policzkowe iguanodonta były szerokie i płaskie, podobnie jak u dzisiejszych zwierząt roślinożernych. Fakt ten oraz kształt "dzioba" dowodzą więc jednoznacznie, że iguanodont był roślinożercą.

Zręczne ręce i coś więcej
Dinozaurom, które poruszały się głównie na tylnych kończynach, przednie służyły, do innych czynności. Iguanodont miał środkowe palce zakończone "kopytami" na których opierał się przypuszczalnie w trakcie żerowania. Mały palec odstawał od pozostałych i służył raczej do przytrzymywania pokarmu. Spiczastego kciuka używał prawdopodobnie do obrony.

Dwie czy cztery nogi?
Choć znaleziono tak dużo skamieniałości iguanodontów, naukowcy do dziś nie mają jednolitego zdania na temat tego, czy zwierzęta te poruszały się na dwu, czy na czterech nogach. Prawdopodobnie biegały one na kończynach tylnych, a przednich używały, tak jak dzisiejsze kangury, do podpierania się podczas żerowania.

Iguanodont (Iguanodon)
Na podstawie ilustracji, a także następnych wielkość dinozaura można porównać ze wzrostem człowieka. Iguanodont mierzył około 10 m długości i ważył 2 do 4 ton. Oczywiście, w czasach dinozaurów nie było jeszcze ludzi!

Olbrzymie cielsko
By utrzymać się przy życiu iguanodont, musiał zjadać olbrzymie ilości roślin. Musiał także posiadać odpowiednio pojemny układ pokarmowy. Jego ciało miało więc prawdopodobnie potężne rozmiary. Przypuszcza się, że niektóre roślinożerne dinozaury połykały kamienie, które pomagały im w rozdrabnianiu pożywienia w żołądku.

Dlaczego tak ważne są kości miednicy?
Na podstawie kształtu kości miednicy, naukowcy dokonali podziału dinozaurów na dwie grupy. Taki podział może wydać się niezbyt ważny, ale ma istotne znaczenie dla badaczy dinozaurów. Jedną z grup określa się jako Saurischia, co oznacza "dinozaury gadziomiedniczne". W tej grupie jedna z kości miednicy - podobnie jak u dzisiejszych gadów kość łonowa - skierowana jest w dół i do przodu, równolegle do kości udowej. W drugiej grupie Ornithischia, lub "dinozaurów ptasiomiednicznych", kość łonowa jest zwrócona, tak jak u dzisiejszych ptaków, w dół i do tyłu. Z ilustracji wynika, że iguanodont należy do drugiej grupy dinozaurów.

Rola ogona
Ogony dinozaurów są na ogół do siebie podobne. Mogą one jednak, podobnie jak inne części ciała, służyć różnym celom. Iguanodont prawdopodobnie podnosił swój ogon w czasie biegu do góry i używał go jako przeciwwagi, aby nie upaść do przodu. Nie wykluczone też, że podpierał się nim w czasie objadania liści z drzew.